KỊCH BẢN “XẤU” CHO VIỆT NAM KHI THAM GIA CÁC HIỆP ĐỊNH

Lợi thế về con người?

Ai cũng nhìn thấy lợi thế của Viêt Nam với thị trường gần 100 triệu dân, đa số dân số là trẻ với giá nhân công rẻ. Tuy vậy người ta cũng nêu đến trở ngại lớn nhất của Việt Nam trong vấn đề này là lao động quá thiếu kỹ năng. Trong kỳ họp thường kỳ tháng 9 vừa qua, Phó Thủ tướng Vũ Đức Đam cho biết: Tổ chức quốc tế đánh giá tại Việt nam 80% nhân viên văn phòng, 83% lao động kỹ thuật và 40% lao động phổ thông là thiếu kỹ năng.

Không chỉ thiếu kỹ năng, năng suất lao động của Việt Nam cũng quá thấp như một hệ quả tất yếu. Người ta đã thống kê ra rằng: năng suất 1 người Mỹ bằng 20 người Việt, 1 người Singapore bằng 14 người Việt, hay thậm chí láng giềng chúng ta thì 1 người Thái hay Trung Quốc cũng bằng gần 3 người Việt. Các tổ chức quốc tế đã cảnh báo việc Việt nam rơi vào bẫy thu nhập trung bình mà một trong những nguyên nhân mấu chốt chính là năng suất lao động quá thấp.

Ngoài ra khi bước vào năm 2015 AEC có hiệu lực, sự tự do dịch chuyển lao động giữa 10 nước ASEAN cũng tạo ra những thách thức đáng ngại có thể sơ bộ liệt kê như:

• Lao động có kỹ năng ở các nước xung quanh có trình độ chung cao hơn với mức lương hợp lý tương xứng sẽ sang cạnh tranh với lực lượng lao động Việt tại chính Việt Nam. Thử hình dung 1 bác sỹ có tay nghề từ Sing, Mã, Thái sang hành nghề với trình độ không biết cao hơn không nhưng chắc không có văn hóa nhận phong bì và hoa hồng từ kê đơn thuốc như không ít bác sỹ Việt.
• Lao động Việt có chất lượng thì chạy sang các nước có mức lương cao hơn và môi trường sống tốt hơn, lành mạnh hơn dẫn đến tình trạng chảy máu chất xám.
• Lao động phổ thông ở các nước ví dụ như Cambodia hay đặc biệt Myanmar tốt hơn lao động Việt ở một số góc độ: kỷ luật hơn, không ăn nhậu, chăm chỉ hơn, năng suất làm việc cao hơn, ít ăn cắp vặt… và quan trọng là lương thấp hơn. Lực lượng lao động này cũng sẽ cạnh tranh với lao động phổ thông Việt.

Nông nghiệp có được coi là lợi thế?

Khi tham gia vào Hiệp định TPP thì Việt Nam có lợi thế lớn về gạo do Thái Lan và Ấn Độ là 2 đối thủ chính lại không tham gia TPP. Hơn nữa thị trường tiêu thụ gạo lớn là Mỹ sẽ đưa thuế nhập khẩu gạo từ Việt Nam vào Mỹ từ 7% xuống 0%.

Tuy vậy ở một đất nước có kinh tế là thuần nông thì đây có thể coi là lợi thế cạnh tranh của Viêt Nam không khi ta có thể nhìn thấy những câu chuyện đang diễn ra gần đây.

Để chuẩn bị cho AEC 2015, các nước trong ASEAN đã đua nhau nhẩy vào chuỗi bán lẻ của Việt Nam thông qua M&A hay đầu tư mới. Các chuỗi đại siêu thị như Metro, Parkson, Giant,… đã được chờ sẵn và chỉ đợi khi thuế suất nhập khẩu vào Việt Nam bằng không thì một lượng hàng hóa lớn của nước họ tràn vào chiếm lĩnh thị trường nội địa Việt Nam. Lúc đó, không chỉ hàng công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp mà cả hàng nông sản của Việt Nam cũng bị đe dọa nghiêm trọng.

Ngành chăn nuôi cũng bị đe dọa lớn khi phần lớn các cơ sở chăn nuôi lớn đã rơi vào tay các tập đoàn nước ngoài. Các nhà nghiên cứu trong ngành đã chỉ ra những nguy cấp đối với bò, heo và gà. Khi văn hóa sử dụng đồ đông lạnh trong cuộc sống công nghiệp trở nên phổ biến thì những heo đông lạnh, gà vừa sạch vừa rẻ sẽ từ các nước lân cạn tràn vào. Trong một cuộc hội thảo gần đây, Ts Lê Đăng Doanh cho biết tính riêng 9 tháng đầu năm 2014, Việt Nam đã nhập 51.000 con bò từ Úc về để ăn. Con số này đáng suy ngẫm!

Gạo tưởng là một lợi thế lớn của Việt Nam nhưng không phải. Trong khi Viêt Nam đang xa vào câu chuyện cạnh tranh gạo giá rẻ thì ngay bên cạnh ta Cambodia đã cạnh tranh thành công ở phân khúc gạo cao cấp. Một chiến lược hết sức bài bản đã được Cambodia thực hiện từ trồng trọt đến tiếp thị đã đưa sản lượng xuất khẩu gạo chất lượng của họ tăng trưởng một cách đáng kinh ngạc. Việc các tập đoàn tư nhân lớn của Việt Nam cũng nhẩy sang đầu tư nông nghiệp ở Lào, Cambodia, Myanmar cho thấy nông nghiệp không phải là lợi thế của Việt nam.

Có nên quá hy vọng vào phát triển công nghiệp phụ trợ?

Khi tham gia vào chuỗi giá trị toàn cầu với hàng loạt các tập đoàn lớn đầu tư vào Việt Nam như Samsung, Nokia, Intel, Microsoft,… Chính phủ và các cơ quan quản lý coi đó như một cơ hội để chúng ta phát triển ngành công nghiệp phụ trợ.

Chúng ta đang kêu gào phát triển công nghiệp phụ trợ nhưng có lúc nào chúng ta tự hỏi: Các nhà đầu tư này đã thừa biết năng lực của các nhà cung ứng thiết bị phụ trợ của Việt Nam nhưng họ vẫn đầu tư là vì sao? Liệu có phải họ cần các nhà cung ứng thiết bị phụ trợ tại VIệt Nam trong tương lai không? Với những tập đoàn có tầm nhìn không chỉ 20, 30 mà thậm chí 50 năm có thể trả lời rằng họ không mong chờ vào đó.

Xin đơn cử câu chuyện một nhà máy ở Đức đầu tư 35 triệu USD chỉ để sản xuất ra cái kim khâu, chúng ta hoàn toàn có thể đầu tư một nhà máy tương tự 35 triệu USD. Nhưng họ đã khấu hao nhà máy nhiều năm còn ta khấu hao từ đầu. Đơn giản sẽ thấy giá thành của họ sẽ rẻ hơn ta nhiều. Rồi câu chuyện nhà máy sản xuất chỉ may ở Thẩm Quyến. Nhà máy của họ có sản lượng khổng lồ, họ cung ứng vào chuỗi giá trị toàn cầu nên đơn giá thành chắc chắn sẽ rẻ hơn nhiều so với một nhà máy tại Việt Nam chỉ cung ứng với sản lượng đủ cho các doanh nghiệp đầu tư tại Việt Nam.

Vẫn biết giá trị gia tăng cho các sản phẩm gia công là vô cùng thấp nhưng việc đầu tư các nhà máy phụ trợ để gia tăng giá trị cho các sản phẩm xuất khẩu cần được xem xét kỹ lưỡng trên cơ sở xem xét các nhà cung ứng hiện có trên toàn cầu đã gia nhập vào chuỗi giá trị trước ta cả nhiều năm.

Hơn nữa việc cạnh tranh trong lĩnh vực gia công như dệt may, da giày khi bước vào AEC 2015 với các nước ASEAN như Thái Lan, Cambodia và tương lai là Myanmar sẽ càng ngày càng khó khăn vì giá nhân công tại Cambodia và Myanmar thấp hơn, còn Thái Lan có công nghiệp phụ trợ tốt hơn ta nhiều.

Còn kịch bản “xấu” nào khác?

Trong một hội thảo gần đây về hiệp định AEC 2015, các nhà đầu tư ASEAN nhìn nhận Việt Nam ở 2 yếu tố chính. Thứ nhất, nguồn nguyên liệu, tài nguyên thô dồi dào, điều này cho thấy chẳng lẽ chúng ta cứ bán hết nguồn tài nguyên của con cháu. Thứ hai là dân số lớn thứ 14 thế giới là họ mong chờ một thị trường tiêu thụ lớn chứ không phải nhân công nhiều và rẻ.

Một loạt các hiệp định đang đàm phán nếu thành công sẽ đe dọa các nhà sản xuất trong nước. Thí dụ như trong danh mục 167 mã sắt thép mà Việt Nam đang đàm phán thuế suất về 0% ngay khi Hiệp định liên minh hải quan với Nga, Belarus và Kazakhstan (VCUFTA) có hiệu lực (2015) có 40 mặt hàng mà ngành sản xuất trong nước đã dư thừa.

Ngành tài chính của Việt Nam cũng bị thách thức nghiêm trọng khi tham gia AEC các nguồn vốn tài chính trong ASEAN sẽ được dịch chuyển tự do, tính cạnh tranh sẽ mạnh hơn nhất là trong bối cảnh ngân hàng Việt Nam đang suy yếu do hoạt động thiếu lành mạnh, nợ xấu quá lớn và quen được bao bọc bởi các nhóm lợi ích.

Tóm lại với các thách thức trên nêu ra thì cho dù kịch bản “xấu” đi như thế nào, việc tham gia vào các hiệp định là cơ hội tốt cho đất nước và người dân, đó cũng là cơ hội không thể tốt hơn để chính phủ buộc phải tái cơ cấu nền kinh tế, minh bạch hơn và phân bổ lại các nguồn lực.

Sài Gòn, 04/11/2014

Đinh Hồng Kỳ